Η καταστροφή της Σμύρνης

Η κυρία πού έγραψε την επιστολή αυτή δεν είναι ούτε Ελληνίδα ούτε Αρμένισσα και είναι πρόσωπο υψίστης υπολήψεως. Δεν συμφωνώ όμως μαζί της σχετικά με τη γνώμη πού διατυπώνει στο γράμμα αυτό όσον άφορα το κάψιμο της Σμύρνης.
Η φωτιά βάλθηκε στην κακόμοιρη πόλη, πού κάηκε εσκεμμένα ολόκληρη, απ' τους στρατιώτες του Μουσταφά Κεμάλ με το σκοπό να εξοντωθεί ο Χριστιανισμός μέσα στη Μικρά Ασία και να γίνει αδύνατο στους Χριστιανούς να γυρίσουν σ' αυτή.
Μέχρι τη στιγμή πού οι Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά στη Σμύρνη, δηλ. μέχρι τις 13/9/1922 είχα κατορθώσει να διασώσω ουσιαστικά ολόκληρη την παροικία μου (τριακόσια άτομα περίπου), οι περισσότεροι των οποίων
ήταν πολιτογραφημένοι Αμερικανοί πολίτες. Όλοι αυτοί μαζί με τις οικογένειες και τους συγγενείς τους είχαν στριμωχθεί στο Theatre de Smyrne στην προκυμαία, πού ήταν ιδιοκτησία ενός πολιτογραφημένου Αμερικάνου υπηκόου. Ακριβώς αντίκρυ απ' το δρόμο ήταν ο λιμένας οπού ήταν αγκυροβολημένο το Αμερικανικό καταδρομικό Simpson έτοιμο να τους παραλάβει. Μέσα στο θέατρο υπήρχε μια φρουρά από ναύτες με ένα πολυβόλο.
Όταν η πυρκαϊά πήρε σοβαρές διαστάσεις, ανέβηκα επάνω στην ταράτσα του Προξενείου για να κυττάξω. Το θέαμα ήταν τεράστια σκούρα σύννεφα από καπνό πού έβγαινε από μια πλατειά περιοχή, γιατί η φωτιά είχε αρχίσει συγχρόνως από πολλά σημεία.
Επειδή ήταν φανερό ότι πλησίαζε γρήγορα η στιγμή πού θα έπρεπε να μεταφερθεί η παροικία ήμουν πολύ απασχολημένος κατά τις λίγες εκείνες ζοφερές ώρες, πού μου έμεναν στο να υπογράφω διαβατήρια για κείνους πού είχαν δικαίωμα για Αμερικανική προστασία και μεταφορά στον Πειραιά.
Οι φλόγες κατέστρεψαν την Αρμενική συνοικία με τέτοια τρομακτική ταχύτητα, ώστε να γίνει βέβαιο ότι οι Τούρκοι δυνάμωναν τη φωτιά με εύφλεκτα υγρά. Ναύτες πού εστάλησαν επί τόπου ανέφεραν ότι είδαν Τούρκους στρατιώτες πού έρριχναν κουρέλια μουσκεμμένα με πετρέλαιο μέσα σε Αρμένικα σπίτια.
Οι οικοδομές της Σμύρνης ήταν πολύ περισσότερο εύφλεκτες παρ' όσο φαίνονταν με ένα τυχαίο βλέμμα. Η πόλη είχε υποστεί στο παρελθόν σεισμούς και οι τοίχοι πού ήταν φτιαγμένοι από πέτρες και ασβεστοκονία είχαν σκελετό από ξύλινες ακτίνες και δοκάρια για να προλαμβάνουν την εύκολη κατακρήμνισή τους. Όταν ένας τοίχος πυρακτωνόταν απ' τη συνεχή φωτιά, τα ξύλινα δοκάρια άναβαν μέσα στην ασβεστοκονία και η λιθοδομή κρημνιζόταν. Όταν η φωτιά ξαπλώθηκε και προχώρησε προς τα κάτω, προς την προκυμαία, οπού υπήρχαν τα ωραία και καλοκτισμένα Γραφεία και εμπορικά καταστήματα των μεγάλων ξένων εμπόρων και οι κατοικίες των πλούσιων Λεβαντίνων, Ελλήνων και Αρμενίων, ο κόσμος ξεχύθηκε σε ένα ρεύμα πού όλο και μεγάλωνε προς την παραλία, γέροι, νέοι, γυναίκες, παιδιά, άρρωστοι και γέροι. Εκείνοι πού ήταν ανίκανοι να περπατήσουν μεταφέρονταν με
φορεία η επάνω στους ώμους συγγενών των. Ο γέρος ιατρός Αργυρόπουλος, πού ήταν πολύν καιρό ένα πασίγνωστο πρόσωπο στους δρόμους της Σμύρνης, επειδή ήταν άρρωστος μεταφέρθηκε με ένα φορείο προς την προκυμαία οπού και πέθανε.
Η τελευταία Μιλτώνια πινελιά προσθετόταν τώρα σε μια σκηνή φρίκης απέραντης και άνευ προηγουμένου ανθρώπινου πόνου. Η μάζα εκείνη των χιλιάδων ανθρώπων συνωστίσθηκε επάνω σ' έναν στενό δρόμο ανάμεσα στην πόλη πού καιγόταν και στα βαθειά νερά του κόλπου.
Πολλές φορές ετέθη το ερώτημα «Τι προσπάθειες κατεβλήθησαν για να σβηστεί η φωτιά στην Σμύρνη;». Εγώ δεν είδα καμμιά τέτοια προσπάθεια. Εάν οι Τούρκοι έκαμαν κάτι σχετικά μ' αυτόν τον σκοπό είναι απλώς μια σποραδική απόπειρα κανενός κομψού αξιωματικού πού δεν είχε κατατοπισθεί. Ποια μέτρα είχαν ληφθεί για τη διάσωση του οικήματος του Αμερικάνικου Προξενείου έχω περιγράψει ήδη.
Μεγάλα νέφη καπνού είχαν αρχίσει ήδη την ώρα εκείνη να ξεχύνωνται επάνω στο Προξενείο. Το πλήθος μέσα στον δρόμο πού ήταν μπροστά στο οίκημα μας, όπως κι εκείνο πού ήταν επάνω στην προκυμαία, ήταν τώρα τόσο πυκνό, ώστε ο αξιωματικός πού ήταν επί κεφαλής των ναυτών μου είπε ότι σε δέκα λεπτά δεν θα μπορούσα να περάσω ανάμεσα απ' αυτό. Είχε έλθει η ώρα για μένα να μεταφέρω την παροικία μου, να εύρω καταφύγιο γι' αυτή σε μια Χριστιανική χώρα και να εύρω τα μέσα για την προσωρινή της συντήρηση.
Ήμουν πολύ ταραγμένος απ' την κατάσταση των ανθρώπων αυτών και είχα αποφασίσει να κάμω ό,τι μπορούσα, ώστε να τύχουν της πειό γενναιόψυχης και υπομονητικής συμπεριφοράς. Γι' αυτό φόρτωσα μερικά μπαούλα πάνω σε ένα αυτοκίνητο πού περίμενε, καθώς και μερικά δέματα απ' την ώμορφη συλλογή μου χαλιών, τα οποία ευτυχώς ήταν πακεταρισμένα στην αποθήκη περιμένοντας να τα βγάλουμε απ' τα κιβώτια τους για τη χειμωνιάτικη χρησιμοποίηση τους, άρπαξα ο,τιδήποτε πιο αγαπητό πράγμα πού τύχαινε να ιδώ και μαζί με τη σύζυγο μου και μια Ελληνίδα υπηρέτρια ξεκίνησα για την προκυμαία και για το αντιτορπιλλικό πού μας περίμενε.
Οι αξιωματικοί του ναυτικού μας και οι ναύτες έδειχναν μεγάλη δραστηριότητα και συμπεριφέρονταν τόσο σ' εμένα όσο και στη σύζυγο μου με την πειό μεγάλη ευγένεια. Στην εκτέλεση του κάπως δύσκολου καθήκοντος των να μας περάσουν ανάμεσα απ' το μανιακό πλήθος μέχρι την επιβίβαση μας, οι νέοι, εκ γενετής Αμερικανοί πολίτες, ήταν επίσης ψύχραιμοι και έδειχναν μεγάλη ικανότητα. Υπήρχε μεγάλος κίνδυνος, γιατί η επιβίβαση γινόταν πολύ βιαστικά και σημειώθηκε μεγάλος συνωστισμός απ' τους απελπισμένους και τρομοκρατημένους ανθρώπους πού έσπευδαν «πατείς με πατώ σε» προς την αποβάθρα. Ένας τρομαγμένος άνδρας πού πήδησε πάνω στην αποβάθρα,
ρίχτηκε στη θάλασσα από ένα νέο Αμερικανό. Γρήγορα τον έβγαλαν έξω πάλι και έφυγε ντροπιασμένος και μουσκεμένος. Αυτό το επεισόδιο πού συνέβει σε μια στιγμή ψυχολογικά κατάλληλη και η αποφασιστική φρούρηση των ναυτών μας και μερικών εκ γενετής Αμερικανών υπηκόων, μας έκαναν δυνατή την επιβίβαση και αναχώρηση μας.
Η τελευταία θέα της δύσμοιρης πόλεως τη χαραυγή εκείνη ήταν τεράστια σύννεφα πού ολοένα μεγάλωναν και κατέβαιναν προς τον λιμένα, μια στενή λωρίδα παραλίας κατειλημμένη από μια μεγάλη μάζα ανθρώπων — ένα πλήθος πού ολοένα μεγάλωνε, έχοντας πίσω του τη φωτιά και μπροστά του τη θάλασσα, και ένας ισχυρότατος στόλος διασυμμαχικών πολεμικών πλοίων, ανάμεσα στα όποια υπήρχαν δυο Αμερικάνικα αντιτορπιλλικά αγκυροβολημένα σε μικρή απόσταση απ' την προκυμαία πού παρακολουθούσαν.
Τη στιγμή πού το αντιτορπιλλικό απομακρυνόταν απ' την τρομερή σκηνή και ερχόταν στο σκοτάδι, οι φλόγες πού τώρα λυσσομανούσαν επάνω σε μια εκτεταμένη περιοχή της πόλεως, δυνάμωναν διαρκώς σε λαμπρότητα παρουσιάζοντας μια σκηνή απαίσιας και τρομερής μεγαλοπρέπειας. Ιστορικοί και αρχαιολόγοι εδήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν παρά μόνο ένα γεγονός στα χρονικά του κόσμου πού θα μπορούσε να συγκριθεί ως προς την αγριότητα, την έκταση και ως προς όλα τα στοιχεία φρίκης, σκληρότητας και ανθρώπινου πόνου προς την καταστροφή της Σμύρνης και του Χριστιανικού πληθυσμού της απ' τους Τούρκους, κι' αυτό ήταν η καταστροφή της Καρχηδόνος απ' τους Ρωμαίους.
Πραγματικά στην Σμύρνη, τίποτε δεν έλειπε σχετικά με την θηριωδία, την ακολασία, τη σκληρότητα και όλη τη μανία του ανθρώπινου πάθους, το όποιο εξ αιτίας της ολοκληρωτικής αναπτύξεως του κατεβάζει το ανθρώπινο γένος σε επίπεδο χαμηλότερο κι απ' το πιο σκληρότερο και φρικτότερο επίπεδο του κτήνους. Γιατί καθ' όλη τη διάρκεια του διαβολικού αυτού δράματος οι Τούρκοι λήστευαν και βίαζαν. Ακόμα και ο βιασμός μπορεί να κατανοηθεί σαν ένα ορμέμφυτο της φύσεως, ακαταγώνιστο ίσως, όταν τα πάθη εξαπλώνονται άγρια μέσα σε έναν λαό χαμηλής νοοτροπίας και κατώτερου πολιτισμού, αλλά ο επανειλημμένος βιασμός γυναικών και κοριτσιών δεν ημπορεί ν' αποδοθεί ούτε σε θρησκευτική μανία, ούτε σε κτηνώδη πάθη. Ένα απ' τα δυνατώτερα συναισθήματα πού πήρα μαζί μου απ' τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος.
Στην καταστροφή της Σμύρνης υπήρχε ένα χαρακτηριστικό πού δεν ημπορεί να βρει κανείς στην καταστροφή της Καρχηδόνος. Δεν υπήρχε στόλος Χριστιανικών πολεμικών στον λιμένα της Καρχηδόνος πού παρακολουθούσε μια κατάσταση για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις των. Στην Καρχηδόνα δεν υπήρχαν Αμερικάνικα καταδρομικά.
Οι Τούρκοι εχόρταιναν ελεύθερα τα ακόλαστα φυλετικά και θρησκευτικά τους ένστικτα για σφαγή, βιασμούς και λεηλασία σε απόσταση βολής λίθου απ' τα συμμαχικά και Αμερικάνικα πολεμικά, γιατί είχαν διαφωτιστεί συστηματικά, ώστε να πιστέψουν ότι αυτά δεν θα επενέβαιναν. Μια κοινή διαταγή απ' τους διοικητάς των πολεμικών ή από ένα ή δυο απ' αυτούς — μια εντελώς αβλαβής οβίδα πού θα ριχνόταν επάνω απ' την Τουρκική συνοικία — θα είχε ξαναφέρει τους Τούρκους στα λογικά τους.
Κι αυτή η παρουσία των πολεμικών εκείνων στον λιμένα της Σμύρνης στο σωτήριο έτος 1922, πού παρακολουθούσαν άπρακτα την τελευταία μεγάλη σκηνή της τραγωδίας των Χριστιανών της Τουρκίας, ήταν το θλιβερώτερο και σημαντικώτερο χαρακτηριστικό της όλης εικόνας.

Τζ. Χόρτον, Η κατάρα της Ασίας